Het Orthodox Christendom

Het Orthodox Christendom is één van de belangrijke stromingen binnen het christendom. De term “orthodox” betekent zowel “juiste aanbidding” (doxa) als “rechte leer” (dogma). Beide aspecten, zowel de eredienst als een getrouw getuigenis van Gods openbaring, zijn erg belangrijk voor orthodoxe christenen. Ook noemt de Orthodoxe Kerk zichzelf “katholiek” – in de oorspronkelijke betekenis van “alomvattend”, “universeel”, “voor allen”.

De Orthodoxe Kerk bestaat uit een groot aantal lokale Kerken (patriarchaten en autocefale Kerken), waarvan het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel het ereprimaatschap heeft. Er zijn wereldwijd nagenoeg 300 miljoen orthodoxe christenen. In Nederland zijn er naar schatting zo’n 140.000 orthodoxen die tot verschillende lokale kerken behoren.

In de praktijk wordt ook wel de term “Oosters-orthodoxe Kerk” gebruikt. Dit is in navolging van de terminologie die de Wereldraad van Kerken en wetenschappers hanteren, hoewel de Orthodoxe Kerk zich (zeker tegenwoordig) niet tot het Oosten beperkt. Dit laatste geldt ook voor de familie van Oriëntaalse kerken, waar de Orthodoxe Kerk veel mee gemeen heeft.

Eén Kerk, veel culturen

De ene Orthodoxe Kerk heeft altijd open gestaan voor diversiteit van culturen. Elk volk kan in de eigen taal bidden en de Schrift lezen. Zo is een grote rijkdom aan talen, gebruiken en stijlen ontstaan, die aan elke lokale Orthodoxe Kerk een heel eigen kleur gaven. Hoewel de Orthodoxe Kerk territoriaal georganiseerd is in “lokale” kerken (Griekenland, Roemenië, Servië etc.), weet men zich deel van de ene Orthodoxe Kerk. Het hoogste orgaan in de kerk is een concilie van alle lokale kerken. Ook in West-Europa en Amerika bestaat er grote verscheidenheid. Afhankelijk van de behoeften van gemeenschappen worden zowel “traditionele” talen als moderne talen in de kerk gebruikt. Veel parochies in Nederland houden de diensten in het Nederlands.

Spiritualiteit staat centraal

De Orthodoxe Kerk gelooft dat de mens God op een persoonlijke en intieme manier kan leren kennen. Deze ontmoeting met God raakt alle aspecten van de mens, en leidt de mens – voor zover hij hiervoor open staat – binnen in Gods Koninkrijk. De kerk is de plaats bij uitstek waar dit Koninkrijk zich openbaart: de eredienst weerspiegelt de eeuwige lofzang van de engelen, terwijl in de mysteriën (de sacramenten) de mens “deelheeft aan de goddelijke natuur” (2 Petr. 1:4). Hoogtepunt in het leven van elke kerk is de paasnacht, waarop orthodoxe gelovigen de overwinning van Christus op de dood vieren.

De ontmoeting met God vereist van de mens dat hij zich openstelt voor God, ernaar streeft om “Hem met een rein hart te aanschouwen” (zie Mt. 5:8). Dit is een levenslang proces van geestelijke verdieping, van lichamelijke en spirituele oefening – ascese. Over de eeuwen hebben monniken en leken een schat aan ervaring bijeengebracht die een afspiegeling is van de vele wegen die naar God leiden. Ascese, de ontmoeting met God én de vreugde van Pasen zijn aspecten die in alle Orthodoxe Kerken centraal staan. Ook vandaag de dag spelen kloosters een belangrijke rol als centra van geestelijke ervaring. In Nederland bestaan drie Orthodoxe kloosters: in Asten (Noord-Brabant), Den Haag en Himmelum (Friesland).

Ikonen als teken van Gods menswording

Ikonen omringen het leven van orthodoxe christenen – in de kerk, thuis en ook op reis. Ikonen zijn meer dan “gewone” religieus geïnspireerde kunst. Ze weerspiegelen de overtuiging dat de mens zelf een ikoon (beeld) van God is. De Bijbel beschrijft hoe de mens wordt geschapen naar Gods beeld en gelijkenis (Gen. 1:26). Het Grieks gebruikt hiervoor de term “ikoon” (beeld). De oorspronkelijke gelijkenis van de mens als ikoon is echter beschadigd geraakt toen de mens zich van God heeft afgekeerd. Om de oorspronkelijke schoonheid in de mens te herstellen heeft God daarom Zelf vlees aangenomen en is mens geworden als Jezus, de Messias. Paulus beschrijft Christus als “het Beeld (de ikoon) van de onzichtbare God” (Col 1:15). Christus openbaart Gods beeld en opent voor de mens de weg van het herstel van het beeld van God in de mens, een spirituele terugkeer naar de gelijkenis.

Wat vind je in een Orthodoxe kerk?

Een orthodox kerkgebouw is rijk aan symboliek. Deze symboliek is niet allegorisch, maar een verwijzing naar een spirituele realiteit. We zien de verschillende etappes in Gods heilsplan (de voorhal staat voor de wereld van het Oude Testament, het kerkschip voor de wereld van Christus’ Kerk, het heiligdom voor het komende Koninkrijk). Het heiligdom symboliseert ook het lege graf en het Lichaam van Christus. Centraal staat de altaartafel, waarop de eucharistie wordt gevierd. De gaven worden voorbereid op een andere tafel in het heiligdom en tijdens de Liturgie (eucharistieviering) plechtig overgebracht naar het altaar. De grens tussen heiligdom (alleen toegankelijk voor celebranten) en schip wordt symbolisch weergegeven door de ikonostase – niet als een scheidswand, maar als een doorgang. De ikonen van Christus, Zijn Moeder en de heiligen omringen de deur naar Gods Koninkrijk. Ook in de kerk zijn veel ikonen: op lessenaars en in tronen, maar ook langs de wanden, soms als fresco’s of schilderingen. Tijdens de diensten worden zowel de ikonen als de aanwezigen bewierookt; ook de mens is immers een ikoon van God! Geestelijken dragen rijke gewaden, als symbool van het goddelijke licht dat afstraalt op Zijn engelen en Zijn volk. De kleuren kunnen variëren met de tijd van het liturgisch jaar.

Orthodoxe kerken in Nederland

De eerste orthodoxe kerk in Nederland is rond 1750 gezamenlijk gesticht door Griekse kooplieden en Russische zeelui in Amsterdam. Deze kerk bestond tot de dood van Koningin Anna Paulowna in 1865. Na 1917 vestigden Russische ballingen zich in Nederland en stichtten parochies in Amsterdam, Rotterdam en Den Haag. Na de Tweede Wereldoorlog volgden Serviërs, later ook Grieken, Bulgaren en Roemenen. Ook Nederlanders bekeerden zich tot de Orthodoxie, zodat er ook Nederlandstalige parochies ontstonden. Vandaag de dag zijn er in Nederland drie kloosters: in Asten (Noord-Brabant), Den Haag en Himmelum (Friesland) en meer dan dertig orthodoxe kerken. De gegevens en adressen van parochies en kloosters zijn te vinden op http://www.orthodoxekerk.net/. De diverse gemeenschappen werken samen via de Orthodoxe Bisschoppenconferentie van de Benelux.

Relaties met andere kerkgenootschappen

De Orthodoxe Kerk beschouwt zichzelf als de ene, heilige, katholieke en apostolische Kerk. Tegelijkertijd heeft ze nooit onverschillig gestaan tegenover andere christelijke gemeenschappen. In 1921 stuurde de Oecumenische Patriarch van Constantinopel een brief aan alle Orthodoxe en niet-Orthodoxe kerken, waarin hij opriep tot de oprichting van een orgaan waar de kerken, net als in de Volkenbond, toenadering konden zoeken. Deze brief wordt vaak gezien als het begin van de moderne oecumenische beweging. Tussen 1910 en 1948 vonden verschillende conferenties plaats – waar orthodoxen een prominente rol in speelden – met als gevolg de oprichting van de Wereldraad van Kerken in 1948. Op het ogenblik zijn alle Orthodoxe Kerken (met uitzondering van de Bulgaars-Orthodoxe en Georgisch-Orthodoxe Kerk) lid van de Wereldraad.

De toenadering met andere kerken is echter in orthodoxe kring niet onomstreden. Sommige gelovigen nemen aanstoot aan de stijl en thematiek van de grote oecumenische organisaties (bevrijdingstheologie, gendervraagstukken, syncretisme), terwijl anderen elke vorm van dialoog met andersgelovigen als verraad van de Kerk beschouwen. Voor hen is de enige weg naar eenheid de bekering van de andere kerken tot de Orthodoxe Kerk. Binnen de meeste lokale Orthodoxe Kerken is het volledige scala van opvattingen terug te vinden.

Qua geloof, spiritualiteit en tradities staat de Orthodoxe kerk dicht bij de Oriëntaalse kerken.

Bronnen over de Orthodoxie

• Metropolitan Kallistos Ware. “The Orthodox Church” (De beste kennismaking met de Orthodoxe Kerk) 
• Fr Andrew Louth. “Introducing Eastern Orthodox Theology” (Recente, glasheldere inleiding op de Orthodoxe theologie)
• Archimandrite Nektarios Antonopoulos. “Return: Repentance and confession, Return to God and His Church” (De beste inleiding op de biecht die op het ogenblik beschikbaar is)
• Olivier Clément. “Sources” (Prachtige bloemlezing van teksten van de heilige vaders vanaf het begin van de kerkgeschiedenis)
• Colliander, Tito. The Way of the Ascetics, ISBN: 9780881410495  (Prachtige inleiding op de Orthodoxe ascese, onder anderen binnen het huwelijk. Een van de standaardwerken over de Orthodoxie die iedereen moet kennen)